شهرستان زابل از نظر جغرافيايی در 61 درجه و 29 دقيقه درازای خاوری و 31 درجه و 1 دقيقه پهنای شمالی قرار گرفته است. اين شهرستان از شمال، خاور و جنوب خاوری به افغانستان، از جنوب به شهرستان زاهدان و از باختر به قسمتی از شهرستان نهبندان محدود می‌شود. رودخانه مهم زابل هيرمند است كه با شعبات متعددش مانند شاهرگ حياتی سيستان محسوب می‌شود. راه زابل – سه راهی، به سوی جنوب باختری به درازای 130 كيلومتر. زابل از همين راه به درازای 215 كيلومتر به زاهدان مرتبط است.
1- راه زابل-دوست محمد خان به درازای 30 كيلومتر در مجاورت خط مرزی ايران – افغانستان.
2- راه زابل- كهك در 2 كيلومتری خط مرزی ايران و افغانستان
3- راه زابل- منصوری به درازای 16 كيلومتر.
4- راه زابل- درياچه هامون، از ده كيلومتری اين راه نيز راه شنی ديگری به سوی خاور كشيده شده كه تا دوست محمد خان در خط مرزی ادامه دارد.
مردم شهرستان زابل آريايی نژادند و به زبان فارسی با گويش لری ويژه زابلی سخن می گويند. اين شهرستان در سرشماری سال 1375 تعداد 334.561 نفر جمعيت داشته است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي - زابل:
زابل امروزی در گذشته، مجموعه زمين هايی بود با تپه هايی از ماسه های روان و رسوبات دريايی که قسمتی از آن نيز در مسير رودخانه قرار داشت. با كم شدن آب رودخانه بر وسعت خشكی های اطراف آن افزوده شد و با اتصال اين منطقه به روستای حسن آباد، آبادی بزرگی تشكيل گرديد که بعدها با تأسيس پادگان نظامی بر اهميت آن در منطقه افزوده شد.
شهرستان زابل در دوره های مختلف اسامی متفاوتی به خود گرفته است. اولين نام اين شهر «نصيرآباد» بود که از نام نصير (بنيان گذار روستای ايجاد کننده شهرستان زابل) گرفته شده است. اين شهر در زمان سکونت قوم «سكاها»، «سکستان» نام گرفت. اين نام در دورانی که فرماندهان يك نيمروز را در ماه يا سال در اين ناحيه به دادرسی مردم می پرداختند، به «نيمروز» تغيير يافت. بعدها با توسعه و گسترش شهر به نام «سيستان» يا «سيوستان» كه مخفف سی استان است، معروف شد. هم چنين مدتی زابلستان نام گرفت و از 50 سال قبل تا امروز با آخرين نام خود، يعنی زابل خوانده می شود.
شهرستان زابل دارای گذشته تاريخی بسيار دوری بوده و در ادوار مختلف تاريخ ايران مورد تاخت و تاز اقوام مختلف و محل عبور حكام و فرماندهان وقت بوده است. نام سيستان يادآور پهلوانان و قهرمانان شاهنامه ای از قبيل رستم، سهراب، فريدون، زال و … بوده و مهد داستان های ملی و رزمگاه پهلوانان و رادمردان ايران زمين بوده است.
از ارتفاعات مهم اين شهرستان كوه خواجه يا کوه رستم است كه در باختر زابل قرار دارد. در برابر اين كوه تصويری از رستم پهلوان كه گرزی دو سر در دست دارد، نقش بسته است. در دامنه های جنوبی آن نيز ويرانه بناهای منسوب به دوره اشكانيان به جا مانده كه در زمان خود بسيار باشكوه بوده است. زابل امروزی نسبتا توسعه يافته و مجهز به انواع خدمات مورد نياز جامعه شهری می باشد.
اماکن مذهبی - زابل:
مسجد شاه علي - زابل: اين مسجد در سال 847 هجري قمري به امر ملك شمس الدين علي ساخته شده است. در اين‌مسجد دو لوح حكاكي شده مربوط به اواسط قرن نهم هجري وجود دارد. يكي از اين دو لوح ، نشان مي‌دهد كه بنا توسط فردي از خاندان ملوك سيستان به نام (شاه علي) احداث شده است و لوح ديگر يادبود وفات (اميرغياث‌الدين محمّد كياني) سركرده شاخه كوچكي از خاندان ملوك سيستان است.
آثار تاریخی - زابل:
شهر سوخته - زابل: شهر سوخته در 60 كيلومتري جنوب زابل و در 6 كيلومتري قلعه رستم واقع شده و مشتمل بر تپه‌هايي است كه حداكثر 50 متر ارتفاع دارند. اين مكان يكي از مهّم‌ترين مراكز تمدني آسيا در عصر مفرغ بوده است. قدمت اين تمدن را به 3500 تا 4000 سال قبل از ميلاد تخمين مي‌زنند. ضمن كاوش‌هاي علمي ، بناي مستطيل شكلي با اطاق‌هاي چهارگوش ، راهرو و پلكان‌ها و همچنين ديوارهاي ضخيمي از خشت به بلنداي 3متر در انتهاي اين ساختمان باستاني نمايان شده كه آتش سوزي وسيعي را نشان مي‌دهد. از جمله اشيايي كه ضمن كاوش در تپه‌هاي شهر سوخته هخامنشي به دست آمده ، پيكر مفرغي زني است كه كوزه‌اي بر سر دارد و به نيمه دوم هزاره سوم پيش از ميلاد تعلّق دارد. سفال‌هاي رنگين ، قدمت شهر سوخته را به هزاره چهارم ، سوم و دوم پيش از ميلاد مي‌رساند كه تمدني همانند تمدن هند و بين النهرين داشته است. در حفريات شهر سوخته تعدادي قبور نيز به دست آمده است كه عبارتند از: گودال هاي ساده که از نظر شکل خارجي فرم منظمي ندارند و شکل هاي چهار گوش ، راست گوش و گاهي نزديک به دايره دارند. از اين گورها يكبار و به بندرت دوبار استفاده شده است و گاهي نيز دو جسد را يك جا دفن كرده‌اند. گودال‌هاي دو قسمتي كه بيشتر دايره‌اي شكل اند و اكثر آنها در لايه سنگ ريزه‌اي قرار دارند و به وسيله تيغه‌اي متشكل از يك تا پنج خشت به دو بخش تقسيم شده‌اند. قبور سردابه اي که بدون شک جالبترين نوع قبور در شهر سوخته بشمار مي روند و به صورت يک چاله زيرزميني بيضي شکل در يک طرف کنده شده اند. اين دخمه‌ها معمولاً 180 سانتي متر عمق دارند ، در صورتيكه عمق طرف ديگر سردابه تنها 120 سانتي متر است. قسمت ورودي گور با يك ديوار خشتي پوشانده شده است. وقتي درگور با اين ديوار بسته مي‌شد ، قسمت ديگر آن خالي مي‌ماند. بعضي از اين قبرها نيز دوبار مورد استفاده قرار گرفته‌اند. قبور شبه سردابهاي يا سردابهاي كاذب كه در ساختن سردابه ، ابتدا يك گودال معمولي كنده و سپس در يك طرف آن با خشت اتاقكي ساخته‌اند. قبور خشتي که نوع نادر با شکل راست است و ديوارهاي آن به وسيله يک خشت افقي پوشانده شده است. اين قبور با استفاده از دو رديف خشت ساخته مي شدند و ديوارهاي داخل آن را اندود مي کردند.
شهر باستاني زرنج - زابل: ويرانه‌هاي شهر باستاني زرنج ، پايتخت قديم سيستان ، در جلگه‌اي در اطراف درياچه هامون باقي مانده است. اسناد تاريخي و آثار موجود نشان مي‌دهد كه شهر زرنج در زمان آبادي و پايتختي يكي از نواحي مشهور تاريخي دوران باستان و پيش از اسلام بوده است. تغيير مسير هيرمند و شايد هم طغيان آن باعث شده است كه آبادي‌ها و شهرستان‌هاي قديم اين ناحيه خراب شوند. در هر صورت ، شهر زرنج در اوايل دوره اسلامي پايتخت يعقوب ليث و جانشينان وي بوده است. به نظر مي‌رسد با شروع كاوش‌هاي علمي و مطالعات تاريخي آثار و بناهاي فراواني در منطقه زرنج از ادوار پيش از تاريخ و دوران هخامنشي ، اشكانيان ، ساساني و اسلامي كشف خواهد شد.
تپه دهانه غلامان – زابل: اين تپه مصنوعي كه 28 متر ارتفاع دارد ، در فاصله 44 كيلومتري شهر زابل واقع شده است. دراثر كاوش اين تپه ، آثار ساختماني عظيم ، بناهايي مفصل و با شكوه و در مجموع شهر نسبتاً وسيعي‌نمايان شده است كه مصالح آنها از گل خام است. در قسمت شمال غرب دامنه تپه دهانه غلامان آثار يك معبد مربوط به دوران هخامنشي كشف شده است. در چهار گوشه اين معبد ، چهار برج ديده‌باني وجود داشت. اين معبد در دو نوبت (در روز) مورد استفاده قرار مي‌گرفت و بناي آن دو طبقه بود. در قسمت شمال دهنه غلامان بناي بزرگ مستطيل شكل با 45 اتاق اصلي كشف شده است. تمام اتاق‌ها به شكل مستطيل و با زواياي 90 درجه است. اين بنا فقط يك در ورودي در سمت شرق دارد. به جز آثار ذكر شده تعداد زيادي آثار سفالي و سنگ‌هاي آسياب دستي و اشياء كوچك چوبي و استخوان‌هاي گراز و چند اثر مُهر بر روي گِل نيز پيدا شده است. خندقي به عرض حدود 30 متر ويرانه‌هاي درون شهر را از تپه‌هاي بزرگ جدا مي‌سازد. اطراف خندق پر ازآجر است و بوسيله همين آجرها ، عليخان سنجراني ، قلعه كنوني را بنا نموده است. اين قلعه به نام پايگاه نادعلي معروف شده است.
تپه كوه خواجه - زابل: كوه خواجه يكي از آثار تاريخي ارزشمند و جالب توجه استان است كه در ناحيه سيستان واقع شده است. اين كوه به ارتفاع تقريبي 900 متر، مانند جزيره‌اي در وسط درياچه هامون قرار گرفته است. بالاي اين‌كوه آثار آتشكده و كاخ عظيمي نمايان است كه عمارات مختلف آن بر حياط وسيعي مشرف است. اين كاخ آثارزيادي از گچبري‌هاي قديمي متقاطع ، خطوط شكسته متوازي و نقاشي ديواري با نقش برش‌هاي اكانت و خداي يوناني اروس را در بر دارد. آتشگاه كوه خواجه از تالار چهار گوشي مركب است كه سر در بزرگي دارد و در اطراف تالار آن راهرويي با پوشش گهواره‌هاي هلالي تعبيه شده است. تاريخ ساختمان اين آتشكده را حدود قرن اوّل ميلادي مي‌دانند و ويرانه‌هاي اطراف آن را هم به دوران اشكاني و ساساني نسبت مي‌دهند. در قسمت جنوب كوه خواجه پرستش‌گاهي وجود دارد كه به (كرچك چل گنجه) معروف است. اين بنا جايگاه پرستش ناهيد بود.از آثار بعد از اسلام اين مجموعه آرامگاه (خواجه مهدي ابن محمد خليفه) است كه در بالاي كوه قرار گرفته است. ديگر بناي كوه خواجه ، زيارتگاه (خواجه غلطان) است كه هنوز هم مورد احترام مردم است و هر سال درآنجا قرباني‌ها مي‌كنند. زيارتگاه (پير گندم بريان) در همين تپه قرار دارد. ساير آثاري كه در اين كوه بدست آمده بيشتر به قوم (سكا) مربوط است كه در حدود قرن دوّم ميلادي به اين سرزمين مهاجرت كردند. در هر حال كوه خواجه و مجموعه آثار باستاني دوره‌هاي مختلفي كه در دامنه آن وجود دارند ، همراه با چشم انداز زيباي هامون و ويژگي‌هاي مردم‌شناسي ساكنان پيرامون آن يكي از جاذبه‌هاي ممتازجهانگردي استان سيستان و بلوچستان بشمار مي‌آيد.
آتشكده كركوي - زابل: اين آتشكده در ناحيه كركوي سيستان واقع شده است. ويژگي‌هاي معماري ، شكل بنا و كاركرد آن نشانگر اين است كه اين آتشكده به دوره ساسانيان تعلّق دارد.
ميل قاسم آباد - زابل: اين مناره در مكران قاسم‌آباد زابل واقع شده و احتمالاً از آثار دوره سلجوقي است. قسمت فوقاني آن شكسته و در ورودي آن نيز بر اثر تخريب و فرسايش به شكل گودالي در آمده است. بناي مناره بر روي يك صخره پست استوار شده كه بر زاهدان قديم مشرف است. تمام ساختمان‌هاي پاي مناره از خشت خام وكاه‌گل ساخته شده و آجرهاي پخته‌اي را در آرايش‌هاي تزئيني و حاشيه‌ها و ديگر جزئيات معماري به كاربرده‌اند.
جغرافیای طبیعی - زابل:
رودخانه هيرمند - زابل: اين رودخانه ، تنها شريان حياتي سيستان است كه از كوه‌هاي بابا در افغانستان سرچشمه مي‌گيرد و پس از طي مسافتي طولاني وارد درياچه هامون مي‌شود. آب مصرفي دشت سيستان ازطريق اين رود تأمين مي‌شود. دوام و حيات رودخانه‌هاي منشعب از آن و درياچه و مخازن چاه‌نيمه ، به جريان آب هيرمند بستگي دارد. هيرمند در مرز ايران و افغانستان به دو شعبه تقسيم مي‌شود. شعبه اصلي قسمتي از مرز مشترك دو كشور را تشكيل مي‌دهد و سپس وارد افغانستان مي‌شود. شعبه ديگر در خاك ايران به دو شاخه تقسيم مي‌شود ، يكي به طرف چاه نيمه و ديگري به طرف مناطق كوهك و زهك جريان مي‌يابد كه دو سد انحرافي در اين دو ناحيه برروي آن احداث شده است. در قسمت جنوبي دشت سيستان و در حوالي مصب هيرمند ، گودال‌هاي طبيعي بزرگي وجود دارد كه ضمن ذخيره آب براي آبياري مناطق ، از زيان‌هاي وارده در مواقع سيلابي شدن رودخانه‌هيرمند نيز جلوگيري مي‌كند. مساحت اين مخازن كه به صورت درياچه كوچكي درآمده‌اند در حدود 4700هكتار است.
درياچه هامون - زابل : درياچه هامون يكي از پديده‌هاي طبيعي ارزشمند از نظر ملي و بين المللي و در خور توجه ويژه است. اين منطقه ويژه و منحصربفرد ، پناهگاه بسياري از گونه‌هاي نادر حيواني و گياهي و كانون زنجيره‌هاي‌غذايي پهنه دشت كوير است كه علاوه بر ارزش اقتصادي ، محل آشيانه و توليد مثل انواع مختلف پرندگان ، آبزيان و بعضي مهره‌داران ديگر است.
كوه هاي سيستان - زابل: اين كوه‌ها چين خوردگي‌هاي فشرده‌اي هستند كه با جهت شمالي و جنوبي ، از غرب به بيابان لوت و از شرق به دشت سيستان منتهي مي‌شوند. پلنگ كوه مشرف به دشت سيستان يكي از مهّم‌ترين برجستگي‌هاي اين ناحيه است. توده بازالتي كوه خواجه در حاشيه درياچه هامون و در غرب زابل تنها عارضه مهّم دشت سيستان است.
دشت سيستان - زابل: دشت سيستان يكي از دشت‌هاي داخلي ايران است كه به طور متوسط 475 تا 500 متر ازسطح دريا ارتفاع دارد و از آبرفت‌هاي رودخانه هيرمند و سيلاب‌هاي اطراف آن پوشيده شده است
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
عضویت سریع
